Δευτέρα 11 Μαΐου 2009

Σεξ, Βία και Χρήμα....

Το αρθράκι που ακολουθεί δημοσιεύθηκε πριν από 10 χρόνια σε ένα φοιτητικό περιοδικό του Πανεπιστημίου του Manchester. Τα θέματα τα οποία θίγει δεν έχουν αλλάξει και πολύ από τότε...


Σεξ, Βία και Χρήμα

Η (υπο)κουλτούρα μαζικής κατανάλωσης
και το πνευμα του Καπιταλισμού

Τι κοινό έχουν οι χολυγουντιανές ταινίες, οι σαπουνόπερες της τηλεόρασης, τα Best Seller βιβλία, οι διαφημίσεις και τα τραγούδια που ανεβαίνουν αλματωδώς στα μουσικά Charts?

Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Max Weber στο έργο του " Η προτεσταντική ηθική και το πνέυμα του καπιταλισμού" καταδεικνύει πώς ο καπιταλισμός ως πολιτικο-οικονομικο-κοινωνική οντότητα χρησιμοποίησε την προτεσταντική ηθική στο πρώιμο στάδιο ανάπτυξής του προκειμένου να εδραιωθεί και να αναπτυχθεί. Απο τότε έχει κυλήσει αρκετό νερό στον μύλο της ιστορίας και οι καταστάσεις έχουν αλλάξει άρδην. Ο καπιταλισμός ως κυρίαρχο πιά κοινωνικό-πολιτικο-οικονομικό σύστημα -ιδιάιτερα έπειτα από την αποτυχία εγκαθίδρυσης ενός κακέκτυπου (αν)υπαρκτού σοσιαλισμού- δεν έχει πια ανάγκη από τέτοιου είδους υπόστήριξη. Άλλωστε η θρησκεία έχει χάσει την κυρίαρχη θέση που κατείχε στο συλλογικό α-συνείδητο του ατόμου.
,
Ένας βασικός μηχανισμός υπόστήριξης του όλου συστήματος είναι ότι προσφέρει η πιο προσοδοφόρα σήμερα βιομηχανία (μετά το εμπόριο όπλων και ναρκωτικών) η βιομηχανία του θεάματος. Ένα απίστευτου μεγέθους οικοδόμημα έχει αναλάβει την δημιουργία εκείνων των προϋποθέσεων που θα εγγυώνται την αδιάλλειπτη και απρόσκοπτη λειτουργία του συστήματος. Βιομηχανία παραγωγής ταινιών, τηλεοπτικών εκπομπών και σειρών, περιοδικών, μουσικής, βιβλίων, κινούμενων σχεδίων, φωτογραφιών κ.α. Την λεόντειο μερίδα κατέχει φυσικά η τηλεόραση το κατ' εξοχήν συμβολο μαζικής (υπο)κουλτούρας. Όσο πασίδηλη και αν είναι η διαστρεβλωτική της δύναμη, η διαβρωτική της επιρροή είναι αμειώτη. Ο απαραίτητος "σύντροφος" της οικογένειας, ο "νανουριστής" του μεσημεριού, ο "ψυχαναλυτής" του απογεύματος, ο "διώκτης" της μοναξιάς το μοναχικό Σαββατόβραδο, ο συνεργός της "δραπέτευσης" από την μίζερη καθημερινότητα, το "επικοινωνιακό" τίποτα που έρχεται να καλύψει το "υπαρξιακό" κενό. Τι άλλο δείχνει η απόλυτη επίκράτηση της τηλεόρασης στην καθημερινή ζωή εκτός από την αδυναμία μας για αντίσταση στα προσφερόμενα υποκατάστατα "ψυχαγωγίας".

Η επίκρατηση αυτή της (υπο)κουλτούρας μαζικής κατανάλωσης δεν ήρθε μόνη της. Ηταν το αποτέλεσμα μιάς μακροχρόνιας διαδικασίας που εντοπίζεται από τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης - που για πολλούς ξεκινά από αυτήν εδώ την πόλη του Manchester.

Η αληθινή τέχνη, η "υψηλή" τέχνη προοριζόταν μόνο για αυτούς που μπορούσαν να την αντιληφθούν, την μόνη καλλιεργημμένη τάξη της εποχής, την αστική. Οι υπόλοιποι, η "μάζα" αρκούνταν σε ότι περίσσευε. Οπως παραστατικά αναφέρει ο Β. Ουγκό στους "Αθλίους" του, η γυναίκα του ταβερνιάρη Θερναδιέρου διάβαζε φτηνές "φυλλάδες" της εποχής που όλα βασίζοταν στην ίδια ρομαντική ιστορία και άλλαζαν τα ονόματα των ηρώων σε κάθε έκδοση! Πραγματικό σκότωμα χρόνου.
Αυτού του είδους η "ψυχαγωγία", η διασκέδαση της ανίας και πλήξης -όπως στην περίπτωση της γυναίκας του Θερναδιέρου- θα μπορούσε να χρησιμοπιοηθεί ως αντιπροσωπευτικό δείγμα και της σύγχρονης υποκουλτούρας μαζικής κατανάλωσης. Εύπεπτη, ευχάριστη, χαϊδεύοντας τα ταπεινά ένστικτα των "καταναλωτών" και μη θίγοντας τα "επιτεύγματα" του "παραγωγού" συστήματος: το "επιλεκτικό" διεθνές κράτους δίκαιου, το πνευματικό "βάθος" του μοντέρνου πολιτισμού, την κατευθυνόμενη φτώχεια και εγκατάλειψη του "τρίτου" κόσμου, το ματαιόδοξο της επιταχυνόμενης αναζήτησης του σύγχρονου ανθρώπου, την προβολή της τεχνολογίας ως "πανάκεια" κάθε προβλήματος, την "ποικιλία" της άνετης ζωής των σύγχρονων πόλεων και το τέλμα των ανθρώπινων σχέσεων, την παροχή "υλικού" θεάματος αλλά όχι πνευματικού "άρτου".
Και επειδή είναι μαζική αποβλέπει ακριβώς σ' αυτό: στην επιβολή μιας παθολογικής ομοιομορφίας με την μαζική ικανοποίηση των "μέσων" αναγκών ενός υποθετικού "μέσου" ανθρώπου. Δεν υπάρχουν ατομικές διαφορές, όλοι είναι ίδιοι, με τις ίδιες προσδοκίες, τις ίδιες ανάγκες, τις ίδιες αναζητήσεις.

Αν παρατηρήσει κάποιος τα προϊόντα της βιομηχανίας αυτής, θα διαπιστώσει ότι τα περισσότερα από αυτά στηρίζονται στην εγγυημένη και δοκιμασμένη συνταγή επιτυχίας: σέξ, βία, χρήμα -όχι πάντα με αυτήν σειρά.
Μία εφημερίδα στην Αυστραλία είχε πραγματοποιήσει στα τέλη της δεκαετίας του '80 μια δημοσκόπηση σε όλη την χώρα για το περιεχόμενο των πρωτοσέλιδων τίτλων που προσελκύουν την μεγαλύτερη προσοχή του αναγνωστικού κοινού. Νικητής ήταν το παραπάνω τρίπτυχο: σέξ, βία και χρήμα..
Συγκεκριμμένα ο αρθρογράφος της εφημερίδας έγραφε πως αν μιά εφημερίδα κυκλοφορούσε ένα πρωί με τίτλο: "Δωρεάν βίαιο σεξ" θα γινόταν ανάρπαστη.

Πως όμως καταφέρνει το σύστημα να κατευθύνει και να ελέγχει το περιεχόμενο στο σύνολο σχεδόν (σχεδόν γιατί ευτυχώς πάντα υπάρχουν και οι "αποκκλίνοντες" επαναστάτες) της μαζικής κουλτούρας; Η θεωρία ότι υπάρχει κάποιο διεθνές "συνωμοτικό" κέντρο που ελέγχει, κατευθύνει, προωθεί ή εμποδίζει ότι παράγεται, φαντάζει υπερβολική. Απλά έχει καταφέρει να επιβάλει ως κυρίαρχο το δικό της μοντέλο κουλτούρας, τουλάχιστον μη επιτρέποντας την ανάδειξη κανενός άλλου. Οτιδήποτε πρωτοποριακό, καινοτόμο και επαναστατικό αντιμετωπίζεται -τουλάχιστον πάντα στην αρχή- ως παράδοξο, παράξενο και προϊόν ιδιότυπης προσωπικότητας. Το γεγονός ότι αρκετές "επαναστατικές" ιδέες τυγχάνουν υποστήριξης και ευνοϊκής μεταχείρησης, έχοντας (τουλάχιστον ένα μεγάλο ποσοστό από αυτές) αποδεχθεί τελικά το σύστημα και ενστερνιστεί τις μεθόδους του, δεν πείθει για την πολυφωνία και πολυχρωμία, είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.

Η συνεισφορά της εν λόγω βιομηχανίας είναι αποφασιστική και κρίσιμη για την συνέχεια της κατεστημένης τάξης πραγμάτων. Είναι ο άλλωστε ο επίσημος μηχανισμός παραγωγής και προβολής της κυρίαρχης ιδεολογίας του συστήματος. Της ιδεολογίας που σκοπό έχει να επιβάλει όσο το δυνατόν περισσότερο τον προτεινόμενο τρόπο ζωής, διασκέδασης, σκέψης και να αποκλείσει κάθε άλλο διαφορετικό.
Ο σημερινός εργαζόμενος, καταναλώτης, πολίτης, πελάτης πρέπει να σκέφτεται με τρόπο που δεν είναι επικίνδυνος, να διασκεδάσει με τρόπο που δεν απειλεί τις παραγωγικές δομές της κοινωνίας, να "ψυχαγωγείται" με τρόπο που δεν ωθείται σε εναλλακτικές και "επικίνδυνες" απόψεις. Θα πρέπει να αποδέχεται ότι αυτή η κοινωνία είναι όντως κοινωνία των ευκαιριών αφού ο ήρωας στις περισσότερες ταινίες πάντα καταφέρνει να πραγματοποιήσει το όνειρό του, να υποκρίνεται ότι διασκέδασε το περασμένο Σαββατόβραδο ανταλλάσοντας το άγχος, την κούραση και την ασφυξία της εβδομάδας που έφυγε με τρείς ώρες επανάληψης κενών στίχων και λικνίσματος σε μονότονες νότες. Θα πρέπει να παραδεχθεί ότι όντως πέρασε θαυμάσια στις πρωτότυπες διακοπές του -πανομοιότυπες για εκατομμύρια άλλους- εκτονώθηκε όντως και γέμισε τις μπαταρίες του σαν μια καλοσχεδιασμένη μηχανή έτοιμη πάλι για άλλον ένα παραγωγικό και δημιουργικό χειμώνα.
Και οι "επαναστάτες"; Όχι, όχι το σύστημα δεν ολιγώρησε, υπάρχει και για αυτούς πρόβλεψη: το επαναστατικό Rock που συμβιβάστηκε, το ανατρεπτικό Punk και Heavy Metall που έγινε trendy, η μοντέρνα τέχνη στο ακριβό χρηματιστήριό της, ο πρωτοποριακός κινηματογράφος που κριτικάρει το σύστημα χρηματοδότησής του κολακευόντας το, οι "επαναστάτες" που πουλάνε. Το σύστημα είναι τόσο ισχυρό και ικανό που ακόμα και τους εχθρούς του τους καταφέρνει να τους χρησιμοποιεί υπέρ του. Ποιός περίμενε ότι κάποτε ο Che Guevara θα προβαλλόταν τόσο πολύ σήμερα από την Δύση που ήταν ο άσπονδος εχθρός της;
Οι παραγωγοί θεάματος και μαζικής (υπο)κουλτούρας δεν αισθάνονται τύψεις για την ποιότητα του προσφερόμενου έργου, ΄΄είναι αυτό που ζητά το κοινό, αυτό που έχει εμπορική επιτυχία΄΄ απαντούν με ειλικρίνια αφού έτσι ακριβώς έχει η κατάσταση: αυτοί είναι οι έμποροι και το κοινό οι καταναλωτές.
Το κοινό απο την άλλη πλευρά, δικαιολογούμενο για το επίπεδο της "ψυχαγωγίας" που απολαμβάνει αντιτείνει: αυτό μας προσφέρουν, δεν υπάρχουν επιλογές, όπου να ψάξεις όλα είναι τα ίδια. Φαύλος κύκλος.

Υπερβολικός θα πείτε, σε κάποιο βαθμό, ίσως, υπερβολική όμως και ακραία είναι και η εποχή μας. Το παρήγορο γεγονός είναι ότι υπάρχουν αρκετές -ευτυχώς- εστίες αντίστασης. Ευτυχώς υπάρχουν κι αυτοί που δεν αρκούνται στα συσκευασμένα με όμορφο περιτύλιγμα προϊόντα. Αντιστέκονται, ψάχνουν για το διαφορετικό, το πρωτότυπο και πραγματικά ψυχα-γωγικό. Αν και δεν έχουν την δύναμη των ετερόφωτων αστέρων του star-system, διακρίνονται και επιλέγονται από αυτούς που δεν τους θαμπώνουν τα φανταχτερά αμπαλάζ για το ανύπαρκτο περιέχομενο, από την ελκυστική γυναίκα με το ηδονικό χαμόγελο στο εξώφυλλο του Best-Seller, από τον αρρενωπό επιβήτορα της ιστορίας του Άρλεκιν, από τις ειδυλιακές αλλά κούφιες σκηνές στον κινηματογράφο, από την λυτρωτική -για μας- γελοιοποίηση του άλλου στο talk-show, από τους άδειους αναστεναγμούς για έναν ακόμα χαμένο μεγάλο έρωτα στο CD.
Υπάρχουν αυτοί που απεικονίζουν τον έρωτα με την αγνότητα και την αγριότητα που τον χαρακτηρίζει και όχι μέσα από προκρούστειο φακό, αυτοί που επιμένουν ότι υπάρχει ακόμη φτώχεια, διακρίσεις και εξαθλίωση στον πλανήτη εκτός από "ψυχολογικά" προβλήματα των ενοίκων του Hollywood, αυτοί που υποστηρίζουν ότι η εκμετάλλευση -σε κάθε της μορφή και επίπεδο- δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει, αυτοί που επιμένουν να μην διασκεδάζουν τον άχρηστο χρόνο τους για την συγκομιδή ψευδαισθήσεων, αυτοί που ακολουθούν την καρδιά τους για την σωτηρία της ψυχής τους.

Υπάρχουν τα σκουπίδια αλλά υπάρχει και η Τέχνη. Η Τέχνη που δεν συμβιβάζεται, δεν υποκύπτει, δεν κρύβεται πίσω από τίποτα, που είναι καθαρή σαν παιδική ψυχή και ονειροπόλα σαν αιώνιος έφηβος. Που κολυμπάει σαν το σολωμό ενάντια στο ρεύμα του ποταμού ενώ τα σκουπίδια απλά παρασύροναι από αυτό… Η Τέχνη που προσβλέπει στην ανάταση της ψυχής και όχι στην εκτόνωσή της. Η Τέχνη που απαιτεί ωδίνες για την κατάκτηση της πνευματικής ηδονής. Υπάρχουν ακόμη αυτοί που αντιστέκονται…
Τουλάχιστον μην τους προσπερνάτε με ευκολία...